To Καταλονικὀ Χριστὀξυλο. Αρχἠ και εξελιξη του στον χρὀνο.
Ο λόγος που το έθιμο αυτό επιβιώνει μέχρι σήμερα είναι γιατί πρώτα – πρώτα θεωρείται μια πράξη τελετουργική, η οποία σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη έχει ως αποτέλεσμα την ευημερία.
Η γιορτή αυτή είχε να κάνει με το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν το 24ωρο χωρίζεται στη μικρότερη ημέρα και στη μεγαλύτερη νύχτα του έτους. Το πέρασμα από μια φάση της ζωής σε μιαν άλλη, με αναφορά στο ξεκλείδωμα του κυκλικού χρὀνου. Σηματοδοτούσε το τέλος του παρόντα κὐκλου και την αρχή του καινούργιου Νέου Έτους. Ο φόβος νικιόταν και πάλι θριάμβευε το φὠς και το σκὀταδι σκόρπιζε ή επέστρεφε κάτω από τη γη ως την επόμενη χρονιά…

ξεκλεἰδωμα του κυκλικοὐ χρὀνου
Οι αρχαίοι πίστευαν πως οι ψυχές σαν έβρισκαν την πόρτα του Άδη ανοιχτή, ανέβαιναν στον απάνω κόσμο και τριγύριζαν παντού χωρίς έλεγχο και περιορισμούς..
Οι αρχαίοι τιμούσαν την κάθοδο των Τιτάνων στη γη όταν εκείνοι με τις μαγικές τους δυνάμεις προκαλούσαν αναστάτωση στους θνητούς ανθρώπους κατά τη διάρκεια του χειμερινού ηλιοστασίου.
Γνώριζαν ότι το ηλιοστάσιο σήμαινε πως σύντομα τα αγροκτήματα και τα περιβόλια θα γίνονταν πράσινα και γόνιμα.
Ετσι οι άνθρωποι τους πρόσφεραν τα γεννήματα της γης με το να κρεμούν στα ψηλἀ δἐνδρα των περιβολιών τους κουκουναρόσπορους, καρύδια, αμύγδαλα, μήλα σαν αναπαρἀσταση του δέντρου του Παραδείσου, που συμβόλιζε το Δέντρο της Γνώσης στον Κήπο της Εδέμ.
Tο χριστόξυλο ή δωδεκαμερίτης
Πρόδρομος του χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι το χριστόξυλο ή δωδεκαμερίτης ή σκαρκάνζαλος, ένα χοντρό κούτσουρο από αχλαδιά ή αγριοκερασιά ή κάποιο άλλο αγκαθωτό δέντρο που χρησίμευε με σκοπό να καίει συνέχεια στη φωτιά από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα. Η φωτιά θέριευε μέσα στο τζάκι!
Κατά τη λαϊκή αντίληψη, τα αγκάθια και γενικά ότι είναι αγκαθωτό απομάκρυνε όλα τα δαιμόνια σημαδεὐοντας τα ελαττώματά μας.
Ο λαός έλεγε ότι καθώς καιγόταν το χριστόξυλο καιγόντουσαν οι αμαρτίες μας… .Η φωτιά έχει θέριευε μέσα στο τζάκι!
Το χριστόξυλο μπορεί να ήταν το πιο όμορφο, γερό και χοντρό κούτσουρο, που μπορεί και από το καλοκαίρι ακόμη να το είχαν ετοιμάσει για εκείνη τη νύχτα.
Τις παραμονές των εορτών κάθε νοικοκυρά φρόντιζε να έχει καθαρίσει το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι , ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη.
Καθάριζαν ακόμη και την καπνοδόχο, για να μη βρίσκουν πατήματα να κατέβουν οι καλικάντζαροι, τα κακά δαιμόνια,
΄Ετσι, το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, όταν όλη η οικογένεια θα ήταν μαζεμένη γύρω από το τζάκι πριν ρίξουν το χριστὀξυλο στη φωτιά, το έραιναν με αλάτιι η με καταχύσματα, δηλαδή με ξηρούς καρπούς, αμύγδαλα και καρύδια. Έπειτα θα τοποθετούνταν στο τζάκι και ο κληρονόμος τις οικογένειας θα άναβε την *καινούργια φωτιά* και θα έβαζε στο κέντρο της πυροστιάς τον δωδεκαμερίτη. Τα παιδιά τὀτε περνούσαν μπροστά και άπλωναν το ξυλακι τους για να μαζέψουν τις λιχουδιές λἐγοντας εθιμικές ευχές. Σε άλλα μέρη πάλι, το έραιναν τρεις φορές με κρασί την ὠρα που καιγόταν. Έλεγαν πως οι καλικάντζαροι τον φοβόντουσαν γιατί η δύναμή του ήταν τόσο μεγάλη που τους κράταγε πολύ-πολύ μακριά.
Κι επειδή στις ημέρες του δωδεκαήμερου οι νεκροί μας πρόγονοι έβρισκαν την ευκαιρία να αλωνίσουν τον κόσμο μας από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα, τότε δηλαδή που τα νερά είναι «αβάφτιστα», το κούτσουρο αυτό θα έπρεπε να ανάβει συνεχώς για δώδεκα ημέρες. Η φωτιά των αβάπτιστων ημερών δηλαδή του δωδεκαήμερου ήταν αναμμένη στην εστία του σπιτιού μέρα και νύχτα μέχρι την Πρωτάγιαση, που αγιάζονται τα νερά στις 6 του Γενάρη. ΄Οπου ο φόβος νικιέται και πάλι θριαμβεύει το φὠς και το σκοτάδι σκορπίζει ή επιστρέφει κάτω από τη γη ως την επόμενη χρονιά…
Πασίγνωστη είναι η δοξασία της στἀχτης.
Γονιμοποιός η δύναμη που έχει η στάχτη και γι’ αυτό κατά τη διάρκεια του δωδεκαήμερου που η φωτιά δεν έσβηνε, όλη η στάχτη που έμενε φυλασσόταν προσεκτικά και την παραμονή των Φώτων μαζευόταν όλη η ποσότητα και ριχνόταν στα δέντρα, στα περιβόλια, στα χωράφια και στα ζώα. Ακόμα και στις γωνιές των σπιτιών την έρριχναν γιατί πίστευαν πως το σπίτι θα είχε ευτυχία, η χρονιά σε καρπό θα πήγαινε καλά και τα ζώα θα γεννοβολούσαν γερά μικρά.
Η εξέλιξη του χριστὀξυλου στην Καταλονἰα λἐγεται “Τίο”
Πρόκειται για ένα κούτσουρο μεταμφιεσμένο σε ανθρώπινη μορφή φορώντας παραδοσιακή ενδυμασία της Καταλονίας (“φἀισσα και μπαρρετἰνα”) που παριστάνει ότι “αφοδεύει” ευτελή δώρα και ὀταν οι πιο μικροἰ απλώνουν το ξυλάκι τους για να μαζέψουν τις λιχουδιές χτυπώντας τον Τίο τραγουδούν “Αφόδεψε Τίο! Αφόδεψε γλυκιές λιχουδιἐς και τουρρὀν!
Εννοείται οτι απὀ μἐρες πριν από τις γιορτές έχουν αρχίσει τα παιδιἀ να τον «ταΐζουν», με διάφορες λιχουδιές: μήλα, πορτοκάλια και ξηροὐς καρποὐς.
Κατά τη λαϊκή αντίληψη επανέρχεται ο Τίο κἀθε χρὀνο για να ξυπνήσει στα σπἰτια μας στις αρχἐς δεκεμβρίου γι’ αυτὀ και στέκεται στο σαλὀνι κοντἀ στον καναπἐ μισοσκεπασμἐνος με κουβἐρτα ἠ την *Φἀισσα, χωνεύοντας όσα “ἐχει φάει” … για να τα ”αφοδεύσει” μετά… Παλιἀ η καύση των αμαρτιών μας πραγματοποιούνταν στο τζἀκι, στις μέρες μας γἰνεται στο στομάχι! Και σαφώς ὀλες οι καύσεις οδηγοὐν σε απελάσεις… γι’ αυτὀ τρώμε και αδειάζουμε τις απώλειές μας ὀπως κἀνει και… ο αφοδευτἠς!
El caganer ἠ O αφοδευτής
Απεικονίζει το ίδιο ἐθιμο με το χριστὀξυλο ἠ με τον Τίο.
Πρὀκειται για μἰα μικρἠ ανθρώπινη φιγούρα ποu αφήνει τα περιττώματα στο έδαφος ως λίπασμα. Σηματοδοτεί ως στοιχείο το κλείσιμο του φυσικού κύκλου της ζωής.
Παραδοσιακά εκπροσώπησε την εικόνα ενός αγρότη καταλανοὐ, φορώντας και αυτὀς την παραδοσιακή ενδυμασία της Καταλονίας “φἀισσα και μπαρρετἰνα”.
Ο αφοδευτής εμφανίζεται κρυμμένος σε ένα απομονωμένο σημείο στις κατασκευἐς της Φάτνης που αναπαριστάνουν τη Γἐννεση του Χριστοὐ στις καθολικἐς εστἰες ως ένα σημαντικό στοιχείο της καύσης των αμαρτιών μας… Εἰπαμε .. παλιἀ η καύση των αμαρτιών μας πραγματοποιούνταν στο τζἀκι, στις μέρες μας γἰνεται στο στομάχι! …Και σαφώς ὀλες οι καύσεις οδηγοὐν σε απελάσεις… γι’ αυτὀ τρώμε και αδειάζουμε τις απώλειές μας ὀπως κἀνει και… ο αφοδευτἠς! Σαν παρἀδοση το ἐθιμο αυτὀ χρονολογείται από τα τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα δεἰγμα του ρεαλισμού που επικρατεἰ στο μπαρόκ. Η εξέλιξη του τώρα δεἰχνει πολλαπλές εκδόσεις προσαρμοσμένες στα χαρακτηριστικά διάσημων προσωπικοτήτων, όπως κάποιοι από τους πολιτικούς, ποδοσφαιριστές και ηθοποιούς…
Σύμβολο της ευημερίας και της τύχης οι δικοἰ μας ανθρωποι πίστευαν πως το σπίτι θα είχε ευτυχία …Προσοχή ὀμως!!!!! Εάν δεν τοποθετηθεί στη φάτνη, θα επέλθει ατυχία…
Καλἐς Γιορτἐς
ΠΗΓΕΣ :
«Χριστούγεννα και των Γιορτών », Δημ. Σ. Λουκάτου, εκδ. Φιλιππότη, 1997
Ελληνικές γιορτές και έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, Γ. Α. Μέγα, εκδ. Εστία 2013
«Χριστούγεννα-Πρωτοχρονιά-Θεοφάνεια» της Αγγελικής Μαστρομιχαλάκη ΙSBN: 960-328-009-7)
Παραδόσεις, Ν.Γ. Πολίτη
http://argolikivivliothiki.gr
Wikipedia.gr
www.cretalive.gr
